A APORTACIÓN DO "CODEX AMBROSIANUS D 52"

A   APORTACIÓN  DO  “CODEX AMBROSIANUS  D  52”:(2016).

             

A  “Piazza” e o “Duomo” de Milán,   dende o Oeste

    Para acadar o máis axeitado coñecemento do pasado, a historia, ou a sinerxia dun lugar, territorio,  cultura, ou  país, é necesario contar co maior número posible de datos acerca, cando menos, da súa arqueoloxía, costumes, tradicións, numismática,  epigrafía, textos,  ou   antropoloxía. En canto ao  que a Galicia atinxe semella, ademais, claro que non se pode deixar de ter en conta canto sobre a fachada atlántica europea, na que está físicamente situada, nos transmiteu o procónsul romano Rufio Festo Avieno no traballo que tan pacentemente elaborou, con base a datos tomados, segundo el mesmo confesa, de numerosos autores gregos, ademais dun cartaxinés, dos séculos VI ao IV a. C., informes dos que algúns mesmo recollen datos anteriores a este período.

     A obra que vimos de mencionar consiste nun poema histórico-xeográfico, a “Ora Maritima”, do que, infortunadamente, se conservan nada máis que 713 dos seus versos,   dado por primeira vez á imprenta en Venecia no ano 1488, nun volume plural que contiña traballos tanto do propio Avieno coma doutros autores. Algo que, coma se pode observar, aconteceu escasas décadas despois de que, en 1450, Johannes Gutenberg, perfeccionara o sistema de reproducción gráfica que o fixo famoso.

     Lamentablemente o manuscrito do que foi tomada tal publicación  perdeuse, se ben que, para  compensar semellante chata, temos a sorte de que aínda se conservan  varios exemplares da mesma. E desapareceron, así mesmo, outras reproduccións posteriores que dela se fixeron, da existencia das cales sabemos por  informacións daquel tempo. Fica nada máis, no MS. Burm. Q. 13, que se  garda na Universidade de Leiden, nos Países Baixos, unha colación, ou cotexo, efectuada sobre a publicada polo cartógrafo flamengo Abraham Ortelius (1527-1598).

      Mais existe tamén o denominado “Codex Ambrosianus D 52”,  un manuscrito de finais do século XV, sobre o que se afirma que contén  unha colleita de obras dos primeiros séculos da Era, entre as cales figuran tamén os versos 52 a 163 desa incompleta “Ora Maritima”.

      Respecto á xa mencionada publicación de Venecia, compre dicir que reúne a  nada agradable condición de que,  na súa parte final  fáltanlle algunhas palabras, e mesmo  versos enteiros, así coma que omite canto  no orixinal do que foi tomada debía de figurar a partires  do intre no que o seu autor,  Avieno,  anuncia  que vai dar a coñecer as denominacións que no seu tempo, -c. ano 400 d. C.-,  se lle daban ás que figuraban nos antigos textos que utilizara coma fontes: “Se che é util mudar estes nomes antigos polos novos  . . .”, son as derradeiras e escasamente reconfortantes palabras que do seu traballo se conservan.  Unhas deficiencias que parecen deberse ao deterioro, na súa parte final, do soporte físico sobre o que, arredor de mil cen anos antes, fora tomada a obra básica. 

     Coma consecuencia de tales eivas producíronse discrepancias  interpretativas entre os investigadores, ata o punto de que algúns atrevéronse a efectuar determinadas, e non sempre afortunadas, correccións no texto coa intención de aclaralo, aínda que, na prase,  semellan máis ben pensadas co obxecto de  adaptalo a certas concepcións xeográficas que, doutro xeito, resultarían imposibles.

     A máis decisoria de todas elas é, sen dúbida algunha,  a no século XVIII efectuada co verso número 151, ao transformar  “exténdense sete días de viaxe de retorno”, en “exténdense sete días de viaxe a pé”, pasando por alto os autores da mesma a importante circunstancia de que, mentres a “editio princeps” de Venecia mantiña con escrupulosidade a medida métrica  das sílabas de cada verso, a  lectura agora proposta, o que fai é alterar, precisamente,  ese valor, (véxase o mapa núm. 1).

    Non son difíciles de atopar os numerosos estudos que sobre  a “Ora Maritima” se publicaron ata o día de hoxe. E  tamén é  posible conseguir copias da edición de 1488. Mais convén que expliquemos que, con esta na man, e sen ter para nada en conta as comentadas modificacións,  advértese con toda  a claridade, que a “Ora Maritima” descrebe unha navegación sobre a que, entre outros moitos datos, indica os dous puntos máis afastados aos que chegou a embarcación, –ou embarcacións-, que efectuou, –ou efectuaron-, a viaxe que recolle, que sitúa a sete e cinco días, respectivamente, de distancia das Columnas de Hercules,  -actual Estreito de Xibraltar-, comezo, ou remate, segundo a dirección na que se vaia, do naquel tempo denominado Mar Sardo, ou parte occidental do  Mar Mediterráneo, (versos 150-151, e 163-164). E sinala, ademais, un percorrido de dúas singraduras dende o segundo dos indicados puntos  ata o Cabo da Roca, nas proximidades de Lisboa,  entón denominado “Ophiussae prominens”, (versos 171-173), explicando ao mesmo tempo que o territorio no que se atopaba, fora coñecido antes pola denominación de Oestrymnia, por estar entón habitado polos Oestrymnios (versos 152-155).  Así mesmo aporta  datos que permiten estimar que a velocidade mantida en tales travesías fora darredor duns douscentos quilómetros cada vintecatro horas, (versos 562-564), lixeiramente superior á que os autores gregos, cartaxineses e latinos admiten coma habitual  entre as naves da súa época. (Vid. os mapas do 1 ao 3).

    Un amigo, interesado nestas cuestións, comentoume entón: “Terás que admitir  a triste realidade que se nos ofrece, dado que, con apenas un par de retoques máis, o comezo desa viaxe de retorno poderíase situar mesmo nun lugar tan  remoto como a Escandinavia”.

     -Non  debes de te preocupar por semellante cousa –tívenlle que respostar-  Por que no ano 1968, o investigador alemán Dietrich Stichtenot, xa propuxo coma comezo do relato precisamente o sur de Suecia. O que nos indica o pouco  que parece significar  o feito de  que, aínda nas máis favorables das condicións metereolóxicas,  que debía ser cando as naves máis rápidas de entón podían acadar eses arredor de douscentos quilómetros cada vintecatro horas, se as que realizaron tal viaxe partiron de Suecia, coma ese  estudioso entendeu,  nos sete días que a “Ora Maritima” afirma que invertiron no seu retorno, o máis lonxe que podían ter chegado sería ás proximidades do Canal da Mancha, a demasiada distancia, coma  podes comprobar, do Estreito de Xibraltar  que, segundo aquela, foi o que acadaron. E o mesmo acontece coa maioría das paraxes que se seguen a propoñer coma  o comezo da viaxes. Do que ven resultar,  que o que se desexa non sempre resulta o que máis se achega á realidade.

      E paso agora a me ocupar dese “Codex Ambrosianus”, que antes mencionei,  que, segundo  os comentarios dalgúns autores, semella conter a parte da “Ora Maritima” máis estreitamente relacionada co principio do periplo que descrebe, (versos 52 a 163). Considero importante facelo porque podería caber  a posibilidade de que, tal retallo ofrecese algunha lectura do perdido manuscrito de Rufio Festo Avieno, por cativa que  sexa, diferente da recollida na edicción de Venecia, capaz de xustificar algunha, ou algunhas, das correcións nela efectuadas despois polos eruditos. Unha razón, coma se pode observar, de bastante peso.

     Infortunadamente,  a “Veneranda Biblioteca Ambrosiana di Milano”, depositaria do documento, esixíume tal cantidade de xustificantes para me facilitar unha copia do mesmo, que, por cansazo, acabei por renunciar a ela. Terían que pasar varios anos ata que, no 2015, e para acalmar os remorsos que me  sacudían por semellante valeiro de investigación pola miña banda, decidín anotarme a unha viaxe orgaizada, e visitei a cidade que os celtas denominaron Médelhan, os romanos Mediolanum, e hoxe coñecemos coma Milano, ou Milán. Antes, e coma precaución,  escribínlle de novo á Biblioteca teimándo na petición, así coma anunciándolle tanto a miña visita, coma o  hotel no que me ía hospedar, e as datas nas que ía permañecer nel.

     Milán, cos seus parques, a arquitectura das súas igrexas,  basílicas,  monumentos, comercios, e   construccións, tanto antigas coma modernas, os seus numerosos museos,  os seus “navigli”,  unha sorte de rede de canles, canos e cauces, abertos a partir do século XII para  o transporte de mercadorías,  agora aproveitados tanto para a navegación coma para exhibicións de remolques á sirga, que converteran a cidade nun xeito de Venecia interior, así como a súa pintura da Última Cea, o seu mega-Castello Sforcesco, o seu Palazzo Reale, o seu Teatro alla Scala, escoltado pola senlleira figura de Leonardo da Vinci, ou o himno á tecnoloxía que representa  a espectacular Galleria de Vittorio Emanuele II, pode colmar as espectativas de calquera visitante, por esixente que sexa. Mais non sería xusto, nin equitativo, se deixara de mencionar o seu grandioso Duomo, un case que incríble edificio do gótico radiante, medio afogado entre contrafortes, arbotantes, tracerías, columnas e agullas de branco mármore, que tardara máis de catrocentos anos en ser construído. Un paseo pola cuberta deste grandioso templo, do que se asegura que ten capacidade para corenta mil almas, a enxergar dende ela tanto a cidade, como a úbeda e dilatada chaira Padana e as alturas dos Alpes, resulta, ademáis, un espectáculo  imborrable.

     Orientándome por todos os medios  posibles procurei, coma se pode supoñer,  localizar  aquela “Veneranda Biblioteca Ambrosiana” dos meus pecados. E crín dar con ela  o derradeiro día, pouco antes de partir para o aeroporto. Certa persoa que naquel intre saía do conxunto de construccións nas que me acababa de deter, advertiume, sen embargo,  moi cortesmente, que estaba enganado,  posto que aquela non era a Biblioteca Ambrosiana, senón a Pinacoteca Ambrosiana,. . .

    Na viaxe de retorno vin matinando xa no seguinte paso que  debía de dar. Ademais, ao chegar ao meu domicilio tiven que me enfrentar á pouco grata sorpresa de me atopar coa carta que a Milán enviara antes de emprender a viaxe. Devolvíanma porque, ao parecer, trabucárame no enderezo. Non fora culpa, pois, da Biblioteca o non ter atendido as miñas peticións. Revisando entón os datos  cos que contaba decateime tamén de que o que non sabía aquel benintencionado cidadán que tratara de me orientar en Milán, era que a Pinacoteca Ambrosiana e a Biblioteca do mesmo nome, por min tan ansiosamente procurada, creada no ano 1618, e con fondos de máis de 450.000 libros e documentos, estaban xuntas. É dicir, no  grupo de edificios aos  que eu pretendera acceder. O meu desprazamento á Lombardía, víseo por onde o vira, resultara, pois, o máis estrepitoso  dos fracasos.

    Non me detivo este, sen embargo, e procedín a comunicarme de novo, e de inmediato, con aquela. Nesta ocasión, e para a miña sorpresa, apenas uns días máis tarde, acábase de cumplir  disto  un ano, recibía case seguidos dous e-mail, nos que alguén, ata aquel momento para min completamente descoñecido,  Don Federico Gallo, me indicaba, no primeiro deles, as seis obras que contiña  aquel tan fuxidío Codex,  tres delas da autoría de Rufio Festo Avieno, se ben que, por estrano que pareza, ningunha resultase ser aquel importante anaco da “Ora Maritima”, circunstancia que parecía aclarar, ou polo menos así mo pareceu a min, o que podía dar de si canto se relacionaba con aquel embarazoso e entrabilicado caso.

     En canto á outra comunicación, que me chegou un par de días despois, contiña o resultado dunha segunda, e máis detida prospección por aquel efectuada  dos versos 52 ao 163, que eu moi especialmente lle demandara. Prospección da que tiraba a conclusión de  que, tal coma eu   xa sospeitaba, dado o primeiro informe que me remitira, tampouco eran da “Ora Maritima”, coma creran entender algúns investigadores, senón doutra obra ben distinta, concretamente das “Aratea” de Germanico Iulio Cesar (15 a. C. – 19 d. C.) . . .  Sen comentarios.

      E, a continuación, o meu informador pasaba a me explicar: “Non si trata dunque dell´Ora maritima, e non so come possano essere stati indotti in errore gli studiosi”. Ou sexa: “Non se trata, pois, da Ora Maritima, e non sei como puideron inducir a erro aos estudiosos”. Do que viña a resultar  que este texto, o único que eu non tivera ocasión de consultar persoalmente, nada tiña que ver coa obra de Avieno,  polo que tampouco podía conter  ningunha  lectura distinta á da Edición de Venecia de 1488, a cal, por esta razón, e mentres non se atope calquera imprevisto e ata agora ignorado documento con ela relacionado, segue a ser a única reproducción fiable que, aínda que incompleta,   da “Ora Maritima” existe,  polo que, mentres non contemos  con probas o suficientemente firmes  na súa contra, científicamente non cabe outro camiño que o de seguir a tomala coa máxima consideración. Así, pois, parece que, polo menos a este respeito, podía ficar relativamente tranquilo.

      Tal coñecemento deberá de animar agora aos estudiosos a que, aínda que  non ignoren  a existencia das espúreas modificacións  que no texto de Avieno se pretenderon introducir, deben tratar de situar xeográfica e razoadamente os accidentes nel descritos, con base  nas súas carácterísticas físicas, orientacións e distancias, preferente e significadamente, dos denominados:  prominente monte Oestrymnio, próximo ao golfo Oestrymnino e as illas Oestrymnidas,  (versos 90-98), ricas en estaño e chumbo, que visitaban tanto  tartesios coma carthaxineses e fenicios (versos 113-116). (Vid. o mapa 1).

     Así mesmo. o relato de Avieno ofrécenos axeitada información sobre os non demasiado afastados,  monte de Venus, e  prominencia do Aryio, dos que afirma que distaban cinco días de navegación de Xibraltar, (versos 158-165), e  dous do Cabo da Roca, ou promontorio da Ophiussa, (versos 171-173),  sobre o que tamén asegura, coma xa dixemos, que o territorio no que se atopaba fora antes coñecido coma Oestrymnia, por habitalo entón  os Oestrymnios (versos 152-155). Outro dato de especial relevancia é  o de que, tales distancias representan, de acordo coa velocidade  preconizada ao longo de todo o poema, cubrir os mil, e os  catrocentos quilómetros, respectivamente, que de ambos puntos están separados os primeiros.  (Vid. os mapas 2 e 3).

     Mais a “Ora Maritima” fainos saber algo máis: que dende o golfo Oestrymnino e as illas Oestrymnidas, que acaba de describir, ricas en estaño e chumbo, “hai unha viaxe de dous soles –dúas xornadas, pero a navegar tan só de día- ata a illa Sagrada”, así como que “despois, ofrécese próxima a illa dos Albións”, (versos 108-112). (Vid. o mapa 1).

     Chegados a este punto, non debo de ocultar que o que vou dicir a continuación  poderíase tomar  tanto por unha manipulación máis coma por calquera sorte de casualidade, ou se acaso, nada máis que dunha coincidencia. Mais a realidade é que, dende a Estaca de Bares, o punto máis setentrional da península Ibérica, ata o estreito de Xibraltar, mídense mil catrocentos quilometros. É dicir, sete días de viaxe, cubrindo douscentos quilómetros por xornada,  que é un traxecto igual ao que,  segundo a “Ora Maritima”, de  Xibraltar, comezo do mar  Sardo ou Mediterráneo occidental, se atopaba o punto máis afastado da navegación que describe,  aquel dende o que se iniciou a viaxe de retorno da mesma (versos 148-151). 

     Poderíase, evidentemente, pensar do xeito que acabo de indicar. Mais se temos en conta que o xeógrafo Caio Plinio Secundo (23-79 d. C.),  no capítulo IV, 111, da súa Naturalis Historia, rematada cara ao ano 70, recolle  que, no seu tempo, no Conventus Lucensis, situado ao oeste do río Navia, nunha costa na que existen varias illas e penínsulas, vivía un populus denominado dos Albións, parece que  deberíamos de comezar a pensar algo máis seriamente xa acerca desta posibilidade.  Porque dase a circunstancia de que Plinio desempeñara o cargo de procurator da Provincia Hispania Citerior, ou Tarraconense, a máis extensa de todo o Imperio, que daquela chegaba á Gallaecia. A Gallaecia, fora ocupada por Roma arredor do ano 19 a. C., mentres que de Plinio sabemos que residira, uns noventa anos máis tarde dese feito, na actual Astorga, sendo probable, así mesmo,  que participara, -polo menos tivo acceso ao mesmo-, no primeiro censo de homes libres celebrado no país, dado que recolle os seus  datos no traballo que antes mencionamos. Para completar a posibilidade  que estamos a expoñer, pódese esgrimir tamén o feito de que, no ano 1933, nas beiras do río Eo,  lindeiro entre a Galicia e a Asturias actuais, descubriuse unha lápida funeraria, do século I d. C., dedicada a Nicer, de setenta e cinco anos, fillo de Clutosi,  príncipe dos Albións. . .

      Debemos de indicar, asímesmo, que os posibles Abións das illas Británicas, maioritariamente admitidos  pola investigación como os na “Ora Maritima” mencionados,  ademais de non aparecer citados nunca, en ningún texto que se coñeza, por tal denominación, atopábanse, coma é doado de comprobar, lonxe de máis para que se poidese chegar, dende a súa illa,  en sete días, ata Xibraltar,  comezo, coma indicamos, do Mar Sardo, ou Mediterráneo occidental.

      Pódense esgrimir aínda argumentos contra a posibilidade que acabamos de mencionar, así coma sobre o que se refire á  Illa Sagrada, -”Sacram Insula”, en latín, ou “Hieré nêsos”, no posible texto grego orixinal-, que se ven idetificanado coa Irlanda actual. Debemos de indicar, sen embargo, que a “Ora Marítima” utiliza o adxetivo latino, sacer, sacra, sacrum, -“sagrado”, ou “consagrado a”-, para designar nada menos que nove accidentes xeográficos, (versos, 108, 165, 215, 226, 241, 315, 322, 429 e 495), coñecendo ademais outros dous dedicados á deusa Venus (versos 158 e 437). Concurrencias todas elas  que permiten sospeitar que tal xeito de topónimos era de utilización bastante xeneralizada no tempo do que se ocupa o texto de Rufio Festo Avieno.

       Coma  consecuencia parece  un tanto forzado  recorrer a tales denominacións, e ás tamén posibles de  Éirinn, Éire, Ériu, ou Éirenn, gaélicas, coas que nun  indeterminado pasado foi
denominada Irlanda, coma razóns incuestionables  para identificala coa Illa Sagrada, urdindo despois, para podelo soster, a existencia dun camiño de sete días a pé, a través de Francia, que Avieno, ademais, non menciona, (Vid. mapa 1), esquecendo que sí afirma que os Oestrymnios viviran nas proximidades do Cabo da Roca, -Promontorio Ophiussa- (versos 152-155, e mapas), ou a realidade de  que “nêsos”, en grego, ten tamén o significado de “península”, -o propio Avieno, denomina “insulam” (“illa”) á “península” do Peloponeso, (versos 153-157), no sur de Grecia, na que, cara ao ano 372, desempeñou por segunda vez un cargo de procónsul-,  sendo así mesmo outra verdade que “illa”, en fenicio –outro dos idiomas das fontes por el utilizadas-, ten o sentido de “territorio alén dos mares”, ou  que, sen necesidade de alterar o relato, as distancias nel indicadas lévannos a lugares topográficamente idénticos,  e coas mesmas orientacións e características que as que Avieno describe. O cal xa non acontecería, coma é doado de comprobar,  se a viaxe tivese chegado, ou paretido, tal como se pretende, de Irlanda, ou de Suecia.

      Incluímos  a continuación tres mapas que poden axudar á comprensión deste breve e incompleto comentario,  aproveitando ao mesmo tempo a ocasión para lle transmitir, unha vez máis, a Don Federico Gallo, o noso agradecemento pola súa impagable axuda.

Mapa 1:  Xeografía da “Ora Maritima” segundo o prehistoriador e profesor de arqueoloxía en Oxford, Ch. F. Hawkes, en 1969, a máis admitida entre os investigadores. Nela, sen embargo,  pásase por alto que o texto de Avieno indica unha navegación de “dous soles”, -non de “dous días”-, entre  unhas aquí supostas illas Oestrymnidas e o territorio dos “hierni”, presunta Irlanda actual,  destino imposible de acadar, tanto en dous “soles”,  coma en dous “días”, a causa dos 450 qms. de  distancia mínima que median entre a Bretaña e esa illa.

       

Mapa 2:  Carta publicada en 1980 polo profesor da Universidad de Pisa Aurelio Peretti (1901-1994), inspirada nos estudos tanto do cartógrafo alemán Joham Heinrich Kiepert  

 (1818-1899), autor en 1869 do famoso  “Atlas Antiquus”, coma do investigador francés A.

   Berthelot (1934). Peretti ofrece nela unha interpretación do occidente da península 

                             Ibérica bastante máis acorde xa co texto de Avieno.

Mapa 3:  Reconstrucción xeográfica con base ao texto non retocado da “Ora Maritima” por nós defendida na Tese de Doutoramento do ano 2011. Compárese cos outros mapas.

                     Xoán Bernárdez Vilar,  Nadal do 2016    

    --> Outros traballos relacionados con este:
          -Galicia no século VI a. C. (1990).    
          -O Val Miñor na Ora Maritima de Rufius Festus Avienus (2006).                    -El mundo antiguo a través de la Ora Maritima (2012).               
          -O extraordinario mundo da Ora Maritima (2013).     
          -As máis antigas referencia sobre o Occidente (2014).
          -A transcendencia do "Codex Ambrosianus D 52" (Revista: "Fol de                Veleno", 2017).