XUBILEO JOYCIANO (1985)

                                          “De naturista ao Zola ou ao Maupassant, evoluíu

                                  abominablemente no “Ulysses” cara á fría e descarada

                                  pornografía (na que o talento mídese polo número de edicións

                                  que a policía recolleu), e cara á destrucción da forma artística

                                da novela, que sustitue por un inxustamente celebrado, mais

                                  caótico,  insoportable, tolo, e incoherente balbuceo de enfermo

                                  cerebral”.

                                              Ramón Domingo Perés y Perés, 1949.

        Debo de comezar por admitir que, ata o intre que máis adiente indicarei, nunca lera unha soa liña de James Augustine Aloysius Joyce –James Joyce- (Dublín, 1882 –Zúrich, 1941). Certos comentarios sobre a súa obra predispuxéranme  cara a esta  tan pouco ortodoxa actitude. Tería que ser por medio dun agasallo, cuxo acerto nunca valorei axeitadamente, que, no ano 1979 chegara ás miñas mans unha reedición das súas obras, entre as que, ademais, se atopaba a pseudo-paráfrese que, acerca del publicara cincuenta anos antes o inesquecible Vicente Risco Agüero (Ourense, 1884-1963), para que, a través da imaxinación e do  pensamento deste principiara a sospeitar que as indicadas opinións non eran a única verdade que respeito a Joyce cabía.     Estoume a refirir, coma xa estaredes a sospeitar, a Dedalus en Compostela, un comentario de Risco que ofrece a máis incríble das elucubracións histórico-literarias que imaxinar se poida, a cal, e curiosamente, resultaría despois a causa da experiencia á que me refiro no título.

      Explícome: Dedalus, -Stephen Dedalus, para ser máis exacto-, é o personaxe que na máis famosa das obras de James Joyce encarna a Telémaco, o fillo daquel  Ulises, rey de Ítaca, e, ao mesmo tempo, ao propio Joyce, mentres que o astuto e errático protagonista da Odisea está personificado  na mesma por Leopold Bloom, un xudeu irlandés que, ademais doutras singulares experiencias, chegou a rememorar, nunha soa xornada, concretamente na do 16 de xuño de 1904, nada máis, nin nada menos, que a peregrinaxe efectuada polo protagonista que Homero inmortalizou no seu poema, logo da destrucción de Troia, hai disto xa máis de 2700 anos.

     Así, pois, teño que admitir o oportuno que resultou para canto vou referir que aquela fría mañá do ano 1926,  tivese a fortuna Vicente Risco de se atopar con Stephen Dedalus, un dos protagonistas do “Ulysses” de Joyce, na libraría que daquela existía nas proximidades do pórtico de Salomé, en Compostela.

    -Veño a gozarme do suicidio da miña raza –afirmara naquela memorable ocasión o nunca satisfeito Dedalus- Aquí todo camiña cara ao non ser, pola vontade e pola industria distes meus irmás de aquí. Iles non o fan por soberva, senón por inconscencia; van movidos pola inducción da gran máquina oficial en cuxo campo magnético viven, aínda que non estean directamente conectados co-ela, sinxelamente, por mimetismo, como as monas. 

     A visión que acerca daquel momento da humanidade, e máis concretamente, os de Galicia e Irlanda, lle transmiteu este ao autor ourensán, tanto no lugar do seu encontro coma durante o paseo que ambos deron, a continuación, polas empedradas rúas da cidade do Apóstolo, incideu tanto nel que, segundo refire, ao rematalo, vírase na premente necesidade de adquirir nunha tenda da Rúa Nova o “Retrato dun artista adolescente”, tamén de Joyce, que leu de inmediato de cabo a rabo, disposto a afondar debidamente no coñecemento do autor.

    Nin dicir debería xa que, despois do que entón me ofreceron as palabras de  Risco, tampouco tiven outra saída que a de devorar o “Ulysses”. E aínda máis, que me considerei na obriga de me redimir do  pecado polo descoñecemento de Joyce efectuando a axeitada reparación. E non atopei outra que a de visitar os lugares frecuentados por este innovador das técnicas narrativas que tanto influíron noutros moitos autores.

    Coma consecuencia, levando a súa obra a man, e na compaña da miña esposa e dos nosos dous fillos maiores, no verán de 1985, é dicir arredor de 81 anos despois da data na que aconteceu a experiencia que de Leopold Bloom  veño de indicar, visitamos Dublín.

    Os principais territorios neste relato mencionados, coa indicación dalgúns dos lugares sobre os que máis adiante nos imos ocupar.

A VIAXE

      O noso resultou un periplo un tanto atípico, déboo de recoñecer tamén, posto que o efectuamos en coche, nada menos que dende Vigo. Un medio que, se ben que esgotador, ofrecía a vantaxe de permitirnos acceder, de paso, a lugares que, aínda que coñecidos, nunca visitaran  Paulo nin Adrián. Coma consecuencia, no noso percorrido pola Bretaña puidemos darlles a coñecer  paraxes de tanto interese coma o Grand Menhir Brisé, os aliñamentos de Carnac, ou a Pointe de Penmarch, en cuxas rochas era sona que finara  Tristán mentres saloucaba: “Iseu, amiga”, e onde, instantes despois, falecera tamén esta, abrazada ao amado, desesperada por ter chegado tarde co remedio contra a pezoña que o consumía.

       Paulo no Faro de Eckmühl, na Pointe de Penmarch. Detrás da segunda baliza que nela aparece é onde se atopan o cabo e os penedos nos que a sona considera que morreron  Tristán e Iseu. 

        Seguimos despois ata a espectacular Pointe du Raz, para visitar a Fonte de Morgana. Máis adiante, fixemos o mesmo na dilatada Praia do Ris, posiblemente  relacionada coa Cidade Asolagada de Is, a estatua de cuxo rei Grandlon pódese ver na catedral de Quimper, entre as súas dúas elevadas torres. Tiveron tamén ocasión de contemplar a tumba de Merlín e, máis adiante, en Saint-Pol-de-Léon, o mausoleo de Conan Meriadec, o conquistador da Bretaña, un personaxe que vivíu no século II d. C.,  ao que algúns eruditos consideran descendente do noso Breogán, mentres que outro o fai relacionándoo co posible inspirador daquel “Conan o Bárbaro”, ou “Conan de Cimeria”, heroi da Era Hiboria, creado polo texano Robert Ervin Howard (1906-1936), protagonista de numerosas novelas,  comics e películas, que os nosos fillos tiveran ocasión de ler, ou de ver.  

    En Roscoff, a escasa distancia, tomamos o ferry que nos levou á outra banda do  Canal da Mancha. Desembarcamos en Plymouth, ao mencer, sendo entón abordados por un alto e elegante aduaneiro, con traxe azul e unha pañoleta ao pescozo, que, escudriñando ao mesmo tempo no interior do vehículo, saúdoume:

     -¡Good morning, Sir!. . .

      Fiquei impresionado. Era a primeira vez que me outorgaban un tratamento así. Despois,  sen deixar de asaetearme coa ollada, e logo das habituais preguntas de rigor, quixo saber se levábamos, cans, gatos, calisquera outros animais, alcohol ou drogas. Ante as miñas respostas negativas, abreuse nun franco sorriso e, sinalando a saída da Aduana, desexounos   unhas felices vacacións.

     Encamiñámonos, pois, cara ao oeste da Cornualla e, chegados á ría de Fowey onde nos detivemos ante a pedra que, dende arredor do ano 550, sinala a tumba de Tristán, coa súa aínda perfectamente lexible inscrición: “Drustanus hic iacit, Cunoworus filius”. “Aquí xace Tristán, fillo de Cunomoro”.

    A Pedra de Tristán, en Menabilly, Cornualla, antigamente cun travesaño superior, ou cruz cristián en forma de T.

 

    Mais adiante, en Bolventor, visitamos a célebre “Pousada de Jamaica”, o lugar onde se desenvolve o relato do mesmo título de Dafne du Maurier (Londres, 1907- Fowey, 1989), creadora de obras de tanto predicamento coma “Rebecca”, “A miña prima Rachel”, ou, “Bícame outra vez, forasteiro”. O histórico caserón albergaba agora un museo e unha libraría con todo canto se relacionaba coa autora, ademais de coas publicacións  que a inmortalizaran.

    Adrián na Pousada de Jamaica, en  Bolventor. Á dereita, e de costas, Iña.

    A seguir, e a curta distancia, correspondeulle o turno á Dozmary Pool, unha serena lagoa  estreitamente relacionada coa  espada Excalibur, pois afírmase que das súas augas xurdira un feminino brazo cuberto de brocado para ofrecerlla ao “Rei” Artur, naquel intre visitante do lugar. Textos posteriores mesmo consideran  que tal lagoa  puido ser tamén o lugar onde, anos máis tarde, foi finalmente guindada a arma, despois de que o lendario monarca perecera na Batalla de Camlann.

  

      Vacas en Dozmary Pool.

     Quilómetros máis adiante, localizamos unha das súas posibles campas, nas marxes do río Cámel, e, a continuación, xa na costa norte de Cornualla, os restos do Castelo de Tintagel, ocupando tanto un elevado illó, case que pegado á terra firme, coma parte desta última. Tintagel considérase tamén o posible lugar de nacemento do sempre presente Artur, ou, polo menos, o da súa conceición. Atopamos moita historia, e moita e emotiva lenda naquel pequeño pelouro: a cova de Merlín, o establecemento monacal do século VI, no que parece que viviu San Juliot, ou Santa  Julitta, –hai dúbidas nisto-, coetáneo co intre no que tamén foi residencia do rei Marc Cunomoro. Un bastión ao que, en certa ocasión, chegaran dúas anduriñas portando unhas guedellas dun cabelo loiro e brillante coma o sol, o engado do cal convenceu ao monarca, entón xa duns corenta anos, que debería  de tomar por esposa á muller da que procedesen. E esta resultaría ser a irlandesa Iseu, a protagonista da inmortal historia de amor con Tristán, fillo, ou quizais sobriño, do propio monarca. Asímesmo, entre os restos da Capela Normanda,  no mesmo illó, que, aínda que datada no século XII, fora erguida sobre construccións moi anteriores, poidemos advertir os muros doutra posible segunda campa na que, finalmente, repousaron xuntos tanto Iseu coma Tristán, unha vez que Marc, xa defuntos ambos, os perdoara, e da que a evolución do mito fixo xurdir unha vide e unha roseira, que se enlazaron entre sí coma expresión do infinito amor que os unira en vida.

       Paulo no castelo de Tintagel, con Adrián en segundo plano, algo máis abaixo. Detrás de ambos, os restos do mosteiro do século VI. Máis alá, a parte da fortaleza situada en terra firme e, ao lonxe, a vila de Tintagel.

    Na vila de Tintagel, a escasa distancia, pagou a pena deternos no King Arthur’s Hall, un museo, que, entre outras destacables cousas,  existe un  vitral reproducindo o intre no que, tendo nada máis que 15 anos, tiraba este a espada chantada  na fragua. Un ben modulado relato, acompañado por música, xogos de luces, e pebeteiros, ambientaba o lugar, mentres os visitantes podíamos percorrer a exposición  sobre os máis destacados feitos de Artur, aínda que recreada con  indumentarias do século XV, ademais dunha reconstrucción da Táboa Redonda.    En xeral, todo inspirado non na posible auténtica historia do heroi, senón no que acerca da súa xa quimérica figura escribíu, novecentos anos despois do seu pasamento, Sir Thomas Malory (c. 1406-1471).

      A partir de Tintagel o noso itinerario descorreu prácticamente por aquela accidentada e atractiva ribeira, chea de rías e notables vilas. Accedemos a Gales despois de cruzar a foz do río Severn por unha espectacular e longa ponte atirantada, na que un dragón rampante, intensamente vermello,  nos recibíu amosando a inscrición “Croeso i Cymru”, “Benvido a Gales”. Unha vez en terra, os letreiros eran xa bilingües.  No percorrido por Gales fumos deténdonos en lugares tan emblemáticos coma Newport,  o campamento e o anfiteatro romanos de Caerleon, onde vivira Artur,  Cardiff, a capital do país, auténtico modelo de deseño urbán, e, coma non, tamén en  Carmarthen, a vila na que nacera o sabio e profeta Merlín, a penas un neno cando os anglosaxóns invadiran a illa, a comezos da segunda metade do século V. Os restos do célebre carballo que se dicía prantado por el desapareceran xa do lugar onde o víramos noutra ocasión, ao parecer derrubados por un tractor,  e atopábanse agora no interior dunha discreta vitrina no Concello da cidade.

   O anfiteatro romano de Caerleón, “O Forte das Lexións”, en época romana, construído cara ao ano 80. Detrás del o actual río Usk.

      A NOSA VISIÓN DE IRLANDA

      Chegamos ao extremo sudoccidental do país, o porto de Fisguard, ao pe das Prescelly Hills, os montes de onde era sona que foran tiradas as pedras que conforman o santuario megalítico de Stonehenge, no centro-sur de Inglaterra. Dende alí outro ferry, neste caso de enormes  dimensións, o “Saint Barandán”, levounos nalgo máis de tres horas ata o pequeño porto de Rosslare, no sudeste de Irlanda,  situado na parte setentrional da prominencia que o xeógrafo Claudio Ptolomeo, no século II, denominara Hierón Acrotérion,  Promontorio Sacro, se ben que a bastante distancia da vila daquel nome, e ao sur da baía de Wexford. Wexford é o posible Weiseforte nos arredores do cal se instalara o pobo dos “deisi”, ao que  Iseu pertencía, e onde esta embarcara, reclamada por Marc Cunomoro,  señor de Tintagel, e rei tanto en Cornualla coma na Bretaña continental, levando coma escolta ao enviado e parente do mesmo, Tristán. Viaxe na que, segundo as fábulas, nunha enfebrecida e calorosa véspera de San Xoán, tomaran ambos, por erro, o bebedizo que os fixo amarse xa para sempre.

  

     A ameaza climatolóxica que nos fóra seguindo durante a travesía acabou por facerse realidade, e Irlanda recibiunos tanto con chuvia coma con  escasa visibilidade e cunha temperatura perceptiblemente máis baixa. Mais resultounos auténticamente emotiva a sensación de nos decatar  que nos atopábamos xa nun país novo e diferente, ademais de nunca visitado por ningún dos catro. A panorama que se ofrecía aos nosos ollos resultaba espectacular: casiñas, algunhas con tellado de colmo, enormes prados arrodeados por balados de pedras, o mesmo que en Galicia, e, sobre todo, letreiros en gaélico. Aquela noite durmimos aínda no antigo territorio “deisi”, nun dos típicos e económicamente asequibles establecementos tan populares nas illas Británicas coñecidos  coma Bed and Bredfast,  “Cama e Almorzo”, na meirande parte abreviados baixo a denominación de B + B.

    O primeiro e auténtico contacto que coa illa tivemos produciuse á mañá seguinte, cando escomezamos o noso percorrido pola súa parte meridional, cara ao oeste. Nel decatámonos de inmediato das dificultades que íamos ter á hora de nos orientar, xa que os indicadores das estradas non sempre se correspondían cos mapas que levábamos. A pesares disto conseguimos chegar ao parque dedicado ao Presidente dos EE. UU., John Fitzgeral Kennedy, o que fora asasinado en 1963. Un lugar cuberto por unha úbeda  vexetación, cruzado por unha importante rede de camiños e carreiros, e, ás veces, tamén por coellos que se perdían no medio da néboa. Tamén o ateigaban merendeiros, aparcamentos, sebes, balados, fontes, esculturas e indicadores con caracteres de deseño gaélico. A escasa distancia puidemos contemplar o solar da familia Kennedy, naquel intre ocupado pola súa anciana matriarca e as numerosas persoas que acodiran a cumprimentala. Estabamos, segundo crin entender, na mítica chaira de Sen-Mag, na antigüidade habitada por aqueles Brigantes, homónimos aos que ocupaban o norte de Galicia, e  que aquel Fimn Mac Cool, o mítico caudillo dos Fianna Eirean, percorrera á procura do seu pai.  

     No parque J. F. Kennedy, en Irlanda, baixo a chuvia.

     O seguinte lugar que  considero de interese reseñar á fin que nos ocupa  foi o Blarney Castel, perto de Corck, -Corcaigh, “Pantano”, en gaélico-  a segunda cidade da República de Irlanda, onde nos atopamos coa agradable nova de que xa non chovía. Tratábase  dunha  elevada construcción  de pedra no medio doutro parque, na que, como a uns 30 metros de altura, se conserva a denominada Almofada de Xacobe, levada a Irlanda, segundo tamén se afirma, polo Profeta Xeremías, e en relación coa a cal se aseguraba que cantos conseguisen bicala, desencolgándose para isto dende semellante altura, coma en 1825 fixera o escritor escocés Sir Walter Scott (1771-1832), acadarían un especial talento e erudición, circunstancia pola que era tamén denominada Pedra da Elocuencia.  

       Subimos, pois, os 127 chanzos da torre, e conseguimos chegar enteiros ás súas almeas. Alí producironse xa as primeiras desercións. Os nosos fillos, ata ese intre plenamente convencidos da súa capacidade, preferiron  non se a arriscar máis e abandoaron a empresa. Eu, sen embargo, sí me empeñei e coroala, aínda que  gardando en todo momento a máis considerada das precaucións. E conseguín superar a proba. Agarrado a unhas barras metálicas, recentemente colocadas, e suxeito ao mesmo tempo por un empregado do castelo, puiden achegarme, coma pretendía, a aquela  escura,  desgastada e mítica pedra. Emporiso non atopei despois, por ningures, o lugar no que se expendía o certificado acreditativo de ter superado a proba -conseguísese ou non-, do que se falaba nas guías. Tampouco me consta, polo menos ata o día no que escribo estas liñas,  no que á elocuencia se refire, que resultara especialmente favorecido con semellante e  importante don.  

       Adrián, Iña e Paulo no Blarney Castle.

       A proba de valor para acceder á Blarney Stone.

      O que si atopei neste lugar foi un dos libros máis caros da miña vida. Unha reproducción da “Easter Proclamation, 1916”,  “A Proclamación da Pascua de 1916”; un documento publicado o domingo 23 de abril do indicado ano, que tivo o efecto de conseguir para Irlanda, un par de décadas despois, e por etapas, á súa Independencia. Consistía nun pequeno folleto, case que todo el en inglés, aínda que de nada máis que dezaseis páxinas, incluídas as lapelas,  das que mesmo seis nin sequera levaban texto. Para compensar tales deficiencias, as que si o tiñan ofrecían unha chamativa tipografía. O seu precio: 400 pesetas. Gardareino, pois, coma o auténtico tesouro que considero que é.

     A partir de Blarney Castel, e ao longo de varios días, fumos bordeando a illa no sentido das agullas do reloxo.  Algo que nos permitíu comprobar que Irlanda era,  efectivamente, o verde país do que todo o mundo fala, ateigado de casiñas de pranta baixa, maioritariamente brancas, con portas de colores, prados, balados de pedras, vacas branquinegras, cabras, ovellas, cabalos, algúns deles tirando de carromatos, ocasionalmente tamén tranquilos e peludos burros,   pequenas vilas, enormes mansións, chairas que alternaban con montañas de certa entidade, ríos, algúns deles mesmo navegables, pontes de escura pedra, illas, lagos, embarcadoiros, costas en ocasións terriblemente abruptas, dilatadas rías e baías, parques, castelos, catedrais, de estilo especialmente peculiar, e con elevadas agullas, igrexas de cadrados campanarios, cemiterios cheos de lápidas e con  algunhas floridas e decoradas cruces celtas, así coma as cilíndricas  torres, típicas do país. Mesmo tivemos a ocasión, agora xa a pleno sol, de  recoñecer  varios dos escenarios de “O home tranquilo”, a  película que en 1952 dirixira John Ford (1894-1973).  E eu mesmo crin identificar  algúns dos lugares do filme “A filla de Ryan”, que en 1970 realizara o británico David Lean. Mais tamén advertimos o escaso número de árbores cos que o país conta, así como as dificultades que se nos presentaron para encher o depósito do vehículo, ben por carecer as estacións de servizo da clase de  combustible que este precisaba, xa por atoparse algunha delas co  seu surtidor avariado. 

       As vilas alternábanse tanto con chairas coma con barrancos, cidades xardín, e mesmo chegamos a pernoctar nunha casa que se permitía o luxo de manter a chave posta na fechadura, por fóra. Nas cunetas, en lugares de fácil aparcamento, había rapaces a vender merotes, patacas e outros productos do campo. Tiñan todos eles cara de frío e semellaban tímidos. Tanto elas coma eles parecían coma mollados, amosando sen embargo un sempiterno sorriso nunha face a máis das veces cuberta de marxas lixeiramente roxas, coma vermello era o cabelo dunha grande parte dos mesmos. No seu aspecto e ademáns asemellábanse aos das nosas aldeas, fosen ou non físicamente parecidos a eles.

     

        Na fronteira con Irlanda do Norte, os axentes que prestaban servizo naquel intre recomendáronnos que non seguíramos, por terse producido disturbios nela aquel mesmo día.

     Viramos entón cara ao sur e encamiñámonos definitivamente a Dublín, a meta da nosa peregrinaxe, agora baixo un auténtico diluvio, o que nos deu ocasión de presenciar, sen sair do vehículo, o espectáculo dun hipódromo rebosante de xente  á que, a pesares de todo, non parecía amedrentar  a chuvascada.  E aínda que entón utilizábamos unha autoestrada, seguíu a sernos dificil orientarnos. Conseguimos, sen embargo, chegar ao lugar que procurábamos, a pesares de ser a capital  unha urbe de máis de un millón de habitantes.

        E facía bastante fresco cando saímos, despois de nos instalar, a dar unha volta,  se ben que a xente semellaba sentirse a gusto, a xulgar polas moitas mangas curtas que vimos baixo os paraugas.

      Átha Cliath fora fundada polos vikingos no ano 841 na marxe meridional do río Liffey, que a chamaron Dubn Linn, “Lagoa Negra”, para diferenciala de Eblana, o asentamento celta situado na parte setentrional. Convertida máis tarde en dominio británico, nela vivían no intre desta nosa visita, a terceira parte dos habitantes do país, e acollía a metade da industria do mesmo. Logo de padecer unha ocupación de case que oitocentos anos, do fracaso do erguemento militar de 1916,  e da guerra civil de 1921-1922,  o país convertérase en Estado Libre en 1922, -aínda que se barallan outras cronoloxías-, despois de aceptar a partición e a conseguinte perda da provincia do Ulster, que o Reino Unido propuxera. Oficialmente, tamén se acepta que a independencia da República de Irlanda só se consumou  despois do Referendum Constitucional de 1937, e mesmo no ano 1949.

        Coma nos seguintes días puidemos comprobar, Dublín, conta con librerías, museos, colexios, templos, galerías, parques, e edificios de admirable porte que, curiosamente, e na súa maioría, foron construídos polos ocupantes, sendo nos máis de mil “pubs” que se dí agora nela existentes, e nos faladoiros e xuntanzas literario-musicais que neles se efectúan, onde poden participar tamén as mulleres.

    

      Mais penso que non debo de anticipar acontecementos, senón axustarme á cronoloxía dos feitos. E en tal sentido e, coma resulta natural, o primeiro que fixemos, xa ao seguinte día da nosa chegada, foi visitar os lugares que co “Ulysses” se relacionaban, respeito aos cales a súa procura levounos por unha das principais arterias da cidade, que seguía unha das beiras do río Liffey e as súas numerosas pontes. No traxecto ocorreunos algo que penso necesario que comente. Porque, dende un autobús que marchaba á nosa altura, un grupo de colexialas principiou a facernos insistentes sinais. ¿Estáballe a acontecer algo inusual ao noso vehículo?. . . Non sabíamos que pensar.  Afortunadamente, una delas, máis intelixente quizais que as demáis, apoiou na xanela do seu medio de transporte un caderno no que riscara: “Somos de Valencia”. O misterio ficou, pois, aclarado. Fora o case que insólito feito de ver alí un coche con matrícula de Pontevedra, como era o noso, o que movera a aquelas adolescentes a se manifestar daquel encantador xeito. Houbo bicos e movementos de brazos cando tivemos que nos separar, para tomar nós a dirección de Sandymont,  á beira da bahía, onde principia o longo areal polo que Joyce paseara a súa tristura, segundo refire no capítulo terceiro do seu libro. 

     A marea estaba entón no seu devalo, e había varias persoas a facer, ou a intentar facer, deporte polo medio dos seus bancos de area, mentres un peludo cadelo semellaba espreitar polo medio deles.  Avanzando sempre cara ao sudeste, detivémonos en varios puntos para comprobar canto se estaba a ofrecer á nosa curiosidade. Inevitablemente as palabras de Joyce pareceron cobrar vida entón, coma se flotasen no aire traídas pola brisa do mar: “húmido magma cruxinte”; “cunchas de navallas, pelouros, madeira cribada”; “unha botella de cervexa encaixada ata a cintura”; “rachados aros dun bocoi”; “unha corda de secar a roupa”; “buscadores de berberechos”; “baixo a marea chea, argazo retorto”; “auga, susurrante movendo e virando cara ao alto esquivas frondas de prata”; “area, linguaxe que a maré e o vento sedimentaran”. . .

        Fiquei admirado. Tiña todo isto dediante de min, e no mesmo lugar. Nada semellaba ter mudado ao longo dos arredor de setenta e un anos que había que tales palabras puideron ter sido escritas, -posiblemente a partir de 1914-, ou dos sesenta e tres –ano 1922-, de que o “Ulysses” fora definitivamente  publicado.

      Máis adiante, máis alá do porto de Dun Laoghaire, advertiase xa o pequeño promontorio que en Sandycove fechaba a bahía,  e sobre el,  a “Martelo Tower”, unha pétrea construcción circular, de case que dez metros de altura, e outros tantos quizais de diámetro, edificada, o mesmo que outras quince, exactamente iguais, en 1804, en prevención dun ataque de Napoleón. Ataque que, afortunadamente, nunca se  chegou a producir.

       Serían arredor das dez da mañá cando acadamos o noso punto de destino. O sol estaba a asomar por entre as nubes e varias mulleres bañábanse, ou  estábano a tomar  deitadas sobre as rochas de onda a praia do pequeño porto coutado por un peirao de dimensións acordes co seu tamaño. Un recinto nada máis que con capacidade para cativas lanchas. Sorprendeunos tamén que varios cregos, que chegaban naquel intre, pasasen a facer as súas ablucións  á parte oriental do promontorio, coma se estivese pre-establecida unha distribución do lugar por sexos.  Decateime axiña, de que, tal cala tiña que ser o lugar onde tomaban os seus baños os protagonistas do “Ulysses”.

    “. . . na ribeira e mar afóra, o espello da abrancuxada auga estaba a ser tripado por apresurados pes lenemente calzados. . ., unha man punteaba as cordas dun arpa fundindo os seus emparellados acordes. Palabras  casadas, brancos de ondas a rielar sobre o fusco da marea. . .”

    Ascendimos despois á cativa altura na que estaba situada, e aparcamos onda a Torre, dende  1962 convertida en Museo James Joyce. No seu interior exhíbíanse  lembranzas deste: cartas, manuscritos,  numerosas edicións, especialmente primeiras, das súas obras, así coma outras menos comúns, ou orixinais, e mesmo  un “Ulysses” de 1922, e outro de luxo, de 1935, con ilustracións de Henry Matisse. Vimos tamén cadros, fotografías, unha garavata, un abrigo, así coma unha pitilleira, un bastón e un piano, que foran  propiedade de Joyce, e unha máscara funeraria súa. Nada excepcional,  evidentemente, mais sí o suficiente  relevante coma para facernos participar da fascinación do lugar.

     A Martelo Tower, hoxe Museo James Joyce, en Sandycove.

     Ascendendo logo pola escaleira de caracol da construcción chegamos á plataforma e ao circular parapeto que arrodea o eirado que a coroa; unha antiga plataforma de tiro. Lembrei entón as primeiras liñas da obra:

    “Solemne, o gordo de Buck Mulligan avanzou dende a saída da escaleira levando unha cunca chea de espuma de xabón e, cruzados sobre ela, un espello e unha navalla. A suave brisa da mañá sostíñalle, lenemente en alto, por detrás, e desceñida, a bata amarela. Ergueu a cunca e entonou: “Introibo ad altare Dei”.

      Naquela construcción de tan especiais características, parte para sempre da historia, viviran en 1904,  o propio James Joyce e o seu amigo, o autor, médico e deportista Oliver St. John Gogarty (Dublin, 1878- New York, 1957). Coma consecuencia, tal coma indican as  primeiras liñas do “Ulysses”, parte das cales acabo de traducir, en tan significado  lugar aparecen situados os  seus alter ego, Stephen Dedalus e  Buck Mulligan, gustadores do leite de Sandycove, quenes, dende aquela altura, adoitaban esculcar a enorme bahía, e os barcos e os peiraos do  porto, entre 1821 e 1920  denominado Kingstown, en honor a George IV, e que agora, recuperada  á vella denominación de Dun Laoghaire, –Forte Laoghaire-, que no século V lle impuxera o rei irlandés deste nome, podían advertirse encamiñadas cara á Gran Bretaña. Non me sorprendeu, pois, que o propio Joyce os chegara a considerar coma unha ponte frustrada.

       Aquel, pois, foi o lugar no que principiamos a pescuda sobre canto coa indicada obra se relacionaba. A seguir achegámonos a outra vila próxima, tamén mencionada  nela, Dalkey, a “Cidade dos Sete Castelos”, se ben que hoxe non conta máis que con dous. Un lugar acolledor e alegre,  moi perto do cal se atopa unha cativa illa do  mesmo nome, que conta cunha reserva ornitolóxica e con outra Martello Tower semellante á que viñamos de visitar.

      No que restaba da xornada, e durante as que lle seguiron, casamos as nosas visitas aos máis significados lugares de Dublín cos co “Ulysses” relacionados. Uns lugares todos eles mantendo aínda as fachadas, os letreiros e as portas xeorxianas tradicionais, o mesmo que as seguen a manter, coma xa anticipei, bastantes das casas de toda a illa. E se ben que  pode que o orde no que se produciron puido ser algo diferente a como agora o menciono, a realidade é que considero que tamén debo de  admitir que non conseguimos localizar a casa de 7 Eccles Street, na que “viviran” Leopold e Molly Bloom, aínda que si os pubs, Mulligan’s, Barney Kierman e Davy Byrne, ademais do Harrison´s, situado fronte a aquel inmenso Trinity College, e a súa espectacular biblioteca, en realidade a primeira universidade moderna de Irlanda, fundada no ano 1592, e ao mesmo tempo a máis prestixiosa de todas, e da que foran alumnos tanto o Premio Novel Samuel Becket (1906-1989), coma os mesmos James Joyce e Oliver St. John Gogarty, xa citados, ademais doutros autores coma Oscar Wilde (1854-1900), ou  Bram Stoker (1847-1912), o creador de Drácula. Tamén demos co Merchant´s Arch, no espectacular barrio de Temple Bar . . .  Non probamos, claro está, a cervexa Guinness no pub Mulligan´s, coma os personaxes da novela, nin tratamos sequera de buscar o burdel de Bela Cohen. Algo que comprenderedes doadamente se non esquecestes xa que nos acompañaban os nosos fillos.

       Tamén me decatei de que, do mesmo xeito que o lendario Ulises non aparece ao comezo da obra de Homero, Leopold Bloom, o personaxe que o encarna, tampouco o fai na de Joyce ata o seu capítulo IV.  Así mesmo debo de dicir que Bloom, aínda que o represente, diferénciase bastante do protagonista da Odisea. Advertín deseguida que en realidade trátase dun antihéroi, compendio á súa vez de varios personaxes reais,  e identificables. E estaba ademais casado cunha muller, Molly, que, ao revés da Penélope tan encomiada  por Homero, éralle infiel.

      Resultounos evidente, tamén, que calquera lugar de Dublín ofrecía claras connotacións co “Ulysses”. Unha circunstancia que se advirte  aínda máis en “Dublineses”, outra das obras de Joyce, na que nos ofrece quince relatos ambientados na propia cidade, se ben que, ás veces, os adobie coa presencia de anciáns e con  desprazamentos dos seus contidos cara a outros relatos, ou con certas pinceladas relixiosas.

     “Dublineses” foi elaborada a partir do ano 1904, aínda que se publicou en 1914,  baixo pseudónimo de Stephen Daedalus, despois de ser rexeitada en duas ocasións por senllas editoriais. Coma consecuencia  de canto levo comentado teño que pensar  que ese 1904 debeu de ser un ano especialmente importante na vida de Joyce, ata o extremo de que o debeu de elixir a mantenta para situar no seu 16  de xuño,  a peregrinaxe  de dezaoito horas efectuada polo  seu personaxe  Leopold Bloom, na que reviviu a aventura do héroi da guerra de Troia. Pois ben, para unha maior precisión a cerca de todo isto debo de engadir que, a parte tamén do comezo nese ano da redacción do “Dublineses” e da súa estancia durante el na “Martello Tower”, no indicado día 16 de xuño do 1904 protagonizara tamén, o propio Joyce, entón con 22 anos de idade,  a súa primeira cita con Nora Joseph Barnacle  (Connemara, 1884 –Zurich, 1951), compañeira, primeiro, e esposa súa despois. A efectos, sen embargo,  de calquera e paranormal posibibilidade  que entre os feitos que estou a referir se pretenda atopar, convén que lembre que a nosa estadía nos lugares relacionados co itinerario de Leopold Bloom, e doutros personaxes joycianos, ademais de que a nosa visita se produciu no ano 1985, ou sexa, 81 máis tarde, os días nos que a fixemos tampouco cadran coa histórica data, senón que foron unhas semanas despois.  

       Visitamos todo canto de Dublín nos pareceu importante. En primeiro lugar, o  Phoenix Park, considerado coma o parque urbán máis extenso de Europa, e principal   pulmón daquela saturada e non excesivamente ben planificada cidade. E nel,  o seu notable Zoolóxico. No Xardín Botánico atopamos o monumento a Lord Wellington (1769-1852), aquel político e militar británico, nado na propia Dublín, que no seu acoso a Napoleón, na Península Ibérica, chegou a loubar merecidamente aos galegos que loitaron baixo o seu mando, e máis tarde derrotou a aquel de xeito definitivo en Waterloo, en 1815. No intre da nosa visita, e perto del, pastaban soltos os gamos, se ben  que un tanto asustados polas probas de aeromodelismo que estaban a efectuar un grupo de afeccionados.   

     Paulo e Adrián no Zoolóxico do Phoenix Park, en  Dublin.

    Alí, tamén,  unha  enorme cruz de ferro duns 30 metros de altura lembraba que había un par de anos, no mesmo lugar, oficiara unha misa para máis dun millón de fieles o pontífice Xoán Paulo II (1978-2005).

    Outras das nosas visitas foron o Abbey Theatre, ou Teatro Nacional Irlandés, inauugurado o  27 de decembro do mesmo ano 1904, no que representaron os principais autores do renacemento céltico, entre eles Oliver St. John Gogarty, aquel amigo de Joyce, o Castelo de Dublin, agora sé do Concello da cidade, as  espectaculares Aduana e Four Courts, -ás beiras do río-, a grande biblioteca do Trinity College, a National Gallery, a Biblioteca Nacional, -frecuentada por Joyce-, en Kildare Street, ou o Museo Nacional, coa súa excepcional rotonda abovedada sobre a entrada. Nel é onde se exhibe o Cálice de  Ardagh, de arredor do ano 800, unha das xoias da arte celta que  ben paga un desprazamento para a admirar. Edificios  todos eles inmediatos uns de outros. E non me quero esquecer do de Historia Natural, situado no mesmo entorno, sobre o que tan só vou dicir que entusiasmou tanto a Adrián, que non se quería ir.

     Edificio das Four Courts, onda o Liffey, completamente arrasado durante a Guerra Civil (1921-1922), e despois reconstruído.   

     Entramos tamén nas catedrais. En primeiro lugar na denominada Cristiana, -en realidade, a protestante-, situada ao sur do río, e, a pouca distancia, no medio doutro chamativo parque, da de St. Patrick, considerada a maior de Irlanda. Nesta última é onde o autor de “As viaxes de Gulliver”, Jonathan Swift (1667-1745), exerceu coma deán, polo que garda aínda numerosas lembranzas súas.  

     Nun intento de coñecer o mellor posible tanto aquel, ao dicir de Joyce, “querido e suxo Dublín”, coma o propio país,  procurámonos tamén a satisfacción de visitar algúns lugares  relativamente próximos á cidade, de xeito especial os situados ao norte da mesma. Inevitablemente, un deles foi o sagrado outeiro de Tara, o posible inicial territorio no que se asentaran os “deisi”, antes de facelo tamén no sudeste da illa, e en varios outros puntos da Britania. Este fora, asímesmo, o lugar onde eran coroados os reis de Irlanda. Tivemos, coma sempre, que indagar moito, e recuar en varias ocasións, ata dar con el. Estaba o ceo cuberto e facía  un vento rexo cando, por fín, conseguimos acadalo. Tara, en realidade, non é hoxe máis que unha cativa altura,  na que pastaban as  ovellas, iso sí, situada nunha inmensa e ondeante chaira.

      No medio dos restos da outrora xigantesca “Feis Temro”, ou ”Sala dos convites”, construída no século III polo rei Cormac MacArt, que perdurou ata o ano 554, erguíase agora coma se dun protector se tratara, a estatua de St. Patrik.  Ao seu arredor ficaban   pegadas outras  reliquias tamén significadas: a cilíndrica Pedra do Destino,  a lomba dos Reféns, a cruz de St. Adamnan, . . . Pero a máis importante de todas, segundo o meu xeito de ver,  resultaba completamente invisible, por non se tratar de nada material. Tratábase do acontecemento que se producira alí o 15 de agosto de 1843, cando máis de medio millón de irlandeses se concentraron en tal lugar en demanda da Independencia, movilizados pola afervoada palabra do “libertador pacifista”, Daniel O´Connell (1775-1847), pouco despois encarcerado durante tres meses.

       Paulo e Adrián diante da estatua de Saint Patrick, en Tara.
    

     Se difícil resultou chegar a Tara, moito máis o foi sair dela, se ben que acabamos por conseguilo e acceder así á encantadora vila de Trim. Pequena, arrodeada de campos dun seductor verdume  e con  casas de pedra, como de pedra son as ruínas do seu Mosteiro e dos castelos normandos que a fixeron famosa. O máis chamativo   pareceunos o denominado “King John’s Castle”, considerado como o maior de toda a illa. Un río de mainas e limpas augas, o Boyne,  cobregueaba polo lugar pasando baixo unha ponte de escuras pedras. Trim resultou un lugar encantador, de xeito especial porque nel  acompañounos un expléndido sol.  

     A pesares de ser domingo, e tal como xa advertíramos noutras  vilas, a propia Dublin incluída, en Trim  había tamén numerosas tendas e supermercados abertos. Algo en aberta contradición con aquel espírito que, non había moitos anos, e por cuestións relixiosas, fixera que a selección irlandesa de fútbol se negara a xogar un domingo  nun campeonato mundial deste deporte. Mercamos, pois, bastimentos e, aproveitando que tamén calmara o vento, démonos a satisfacción de cear sentados sobre unhas pedras, a pleno sol, nas proximidades da vella Abadía e da ponte. Eran entón as once e media da “noite” no noso reloxo, se ben que unha hora menos en Irlanda. Algo que nos sorprendeu a todos, especialmente a min, que estaba convencido de que nos atopabamos  no mesmo, ou en parecido, fuso xeográfico ao do noso país de orixe. Tiven que me facer o propósito de examinar a cuestión en canto retornásemos a Vigo. 

   O principal Castelo de Trim, onda o río Boyne. 

  Paulo e Adrián en Trim, ás once e media da “tarde”.

      Descansamos despois nun “B + B”, na propia  vila, departindo coa súa propietaria e cunha rapaza, parente dela, que acababa de chegar dos EE. UU. e sabía algo de castelán.

    

      O acolledor  “B + B” no que pernoctamos en Trim. En primeiro plano, o Ford Scort, con motor Diesel, que a nosa amiga Teté Asenjo nos deixou para facer esta viaxe, economizando  gastos.

       Ao día seguinte saímos cara a New Grange, o lugar que, uns días atrás, nos impedira visitar a chuvia que caía mentres nos dirixíamos a Dublín. Foron  tamén bastantes quilómetros os  que conducimos gratuitamente, e moitas as persoas ás que tivemos que recabar información,  para localizalo. As súas respostas e os sinais das estradas resultaban sempre contradictorios. Afortunadamente, ao final prevaleceron os prehistóricos recursos das orientacións solar e ocular, que nos permitiron  identificar   a semellanza dunha lomba, que tiñamos á fronte, coa imaxe que do lugar que procurábamos ofrecían os folletos que levábamos. Este, pois, foi o xeito coma conseguimos dar con el.

      New Grange, Brú na Bóinne, en gaélico, resultou unha das experiencias máis gratas da viaxe. A parte superior da lomba que ocupa, adoviada por un céspede perfectamente coidado, e balada contra os curiosos, amosaba no seu centro un enorme túmulo enmarcado por unha parede de seixos brancos, que  nos impresionou. Onda el  había  unha oficina de Información e un grupo de guías, que nos atenderon compridamente. Unha delas informounos  que aquel estaba a ser o peor verán dos que lembraba, e outra de que lle fora dificilísimo chegar alí a causa  dos indicadores. Respirei tranquilo. Xa non éramos somente nós os que padecéramos semellante mal.

      New Grange consistía, como xa dixen, nun túmulo circular duns noventa metros de diámetro situado na ribeira norte do río Boyne. Fora descuberto no século XVIII, mais dada a súa importancia hoxe xa é  Patrimonio da Humanidade. Porque, non só se trata dun dos primeiros grandes monumentos elaborados polos seres humanos –a súa construcción comezou arredor do ano 3800 a. C., e rematou no 2900, tamén a. C.-, senón que nel é onde  as tradicións da illa sitúan a concepción do seu héroi Cuchulainn, posible encarnación do deus Lugh. A construcción que estabamos a visitar conta, pois, con cincocentos anos máis de existencia que a Gran Pirámide de Giza, no Exipto, e é, así mesmo, mil máis antiga que os megalitos de Stonehenge, no sur de Inglaterra, estando arrodeada por 97 grandes bloques de pedra.

  

    Panorámica de New Grange,  dende o sudeste. 

    Mais non paran ahí as excepcionalidades deste monumento, xa que, ademais, conta  cunha entrada orientada ao nacente, pola que, aínda que con certas dificultades, podíase acceder ao seu cativo corredor  central, de a penas uns 20 metros de longo,  o cal recibía a denominación, supoño que arqueolóxicamente comprobada, de Cámara Funeraria. Unha parte das pedras que a constituían  estaba decorada con motivos en zigzag e temas xeométricos, a non ser as que conforman o seu teito: un inesperado xeito de cúpula escalonada.

     Os catro expedicionarios no interior de New Grange.

     Semella demostrado tamén que, tal coma se ven creendo dende hai  máis de mil anos, neste  túmulo non están enterrados os lendarios reis de Tara, xa que New Grange é moi anterior ao tempo no que estes puideron vivir. Mais a construcción   ofrece aínda outra inesperada sorpresa:  a de que, aproximadamente durante case que unha semana ao ano, o sol penetra polo montante da entrada, no mencer  do solsticio de inverno, -arredor sempre do 21 do nadal-, e os seus raios chegan a pegar  durante uns 17 minutos na Cámara Funeraria situada ao final do corredor. 

    Adrián, Iña e Paulo no acceso ao interior do Túmulo.

     Plenamente satisfeitos da visita, proseguimos a nosa exploración do úbedo val do Boyne, importante zona de restos arqueolóxicos da que debo dicir que a detención máis importante que nela efectuamos foi a de Monasterboyce, unha abadía fundada no século V, e centro aínda de culto  no país. Dela non quedan máis que dúas igrexas, unha incompleta  torre circular e, no cemiterio, tres cruces celtas: a famosa de Muiredach, do século X, alta de cinco metros e medio, considerada como a mellor de Irlanda, con temas bíblicos esculpidos, e dúas máis, a de West Cross, ún metro máis alta aínda, e a coñecida coma North Cross, que recolle a escea da Crucifixión.

      Adrián na cruz de Muiredach, en Monasterboyce.

      Resultou despois, e de novo, caótico o noso retorno a Dublín, se ben que as numerosas obras que advertimos fixéronos concebir a esperanza de que, en pouco tempo, tal situación ía mudar positivamente co remate da autoestrada entre ela e Belfast, a capital de Irlanda do Norte, separadas nada máis que por 167 quilómetros.

      Conseguimos dar, sen embargo, coa ponte, a rúa e o monumento dedicados a Daniel O’Connell, aquel pacifista que axuntara en Tara á patriótica moitedume da que antes me ocupei.

          Ante a estatua de Daniel O´Connell. Foto tomada dende unha das pontes sobre o río Liffey. Ao fondo, á esquerda,  o pórtico da Central de Correos coa súa bandeira no mastro.

    A escasa distancia  da mesma atopábase o obxecto da nosa procura, a Oficina Central de Correos, un enorme e escuro caseirón, de catro plantas, pórtico  xónico, seis brancas columnas, frontispicio, tímpano, acróteras, metopa e arquitrabe.  Aquel era o  lendario lugar no que, na Pascua do ano 1916, concretamente o luns 24 de abril, fora proclamada a República de Irlanda, fundamentada nos principios expostos no documento imprimido en Dublin o día anterior, segundo puidera ler no exemplar que, da súa edición de 1982, adquirira había uns días no Blarney Castle. O acontecemento principiara cun desfile pola cidade de arredor duns mil cincocentos, e precariamente armados, irregulares irlandeses, o arriamento da bandeira  británica na Central de Correos, a colocación no seu lugar da de Irlanda, e a solemne lectura  no seu exterior que o  profesor e poeta Patrik Pearse (1879-1916),  efectuou do documento.

    Arrasados despois polas superiores tropas do Imperio tanto o edificio coma os demais puntos que da capital conseguiran controlar os insurxentes, o sábado día 29,  despois de padecer numerosas baixas, rendéronse. Coma consecuencia, a meirande parte dos responables  da acción, incluído o  pregoeiro, foron fusilados. Entre os poucos que conseguiron salvar a vida atopábase Eamon de Valera (New York, 1882 –Dublin, 1975), Primeiro Ministro de Irlanda no período 1932-1948, e, máis tarde, no 1959-1973,  terceiro Presidente do país.

   

     Mais non eran tan só cuestións históricas as que nos conduciran a aquel especial lugar. Acudíamos a el por algo bastante máis prosaico: por estar fartos xa de intentar, e non conseguir, falar por teléfono cos nosos familiares. Por que,  en Irlanda, algo para o que non estabamos preparados, o habitual era facelo a cobro revertido, cos problemas de entendemento que semellante práctica conleva. Por riba, en moitos lugares do país nada máis que estaban permitidas as chamadas locais.

      Afortunadamente naquela heroica Central de Correos de Dublín si era posible, segundo nos informáramos previamente, conectarse con calquera parte do mundo tan só con lle facilitar o número co que se pretendía establecer contacto a un operador –sempre  o ser humano-.  E dábase aínda outra importantísima vantaxe adicional: a de que, se ben que se pagaban por adiantado os minutos que se dexesaba falar, non había ninguén que controlase o tempo  que realmente se invertía. ¡Benditos irlandeses!. Mesmo acabei por sentir remorsos polo abuso que entón cometimos, xa que falamos os catro, con toda a familia, incluída a pequena Sabeliña, que por esta circunstancia tivera que ficar na casa.

       A continuación visitamos o interior do edificio, no que o quizais máis sobranceiro de todo el resultou ser a efixie  de bronce tallada polo escultor  Oliver Sheppard (1865-1941), en honor dos herois  de 1916, exposta no patio, cara a un dos seus ventanais. A cantiga lémbranos o feito:

       “Caíron os máis valerosos, e a campá tanxeu un claro e fúnebre requiem polos que morreran na Pascua da primavera daquel ano”.

  

       A estatua da morte de Cuchulain na Central de Correos. Debaixo, Sabeliña, aos seis anos, coa que falamos por teléfono dende o mesmo edificio. 

       O monumento en sí representaba o intre da morte do lendario Cuchulainn, víctima dun sortilexio da raíña Maeve.  Tanto Paulo como Adrián amosábanse enormemente sorprendidos de que a Central de Correos, á que viran non había moito, nunha película sobre aquela batalla, completamente esnaquizada, estivese de novo rufa e acolledora, ademais de completamente ateigada de xente. Só no seu exterior se advertían as pegadas das balas, perenne lembranza do acontecemento.

       Sorpresivamente  atopamos nela un grupo de bretóns, que nos identificaron pola nosa fala e contactaron de inmediato con nós para nos dicir que estiveran en Vigo nun dos festivais do mundo céltico. Algo que non deixou de nos agradar e nos permitiu felicitalos á súa vez pola fermosura do seu país.

       Eu levaba na mente, xa dende antes escomezar a viaxe, a idea de atopar certa obra: o “Leabar Ghabála Erenn”, ou “Libro das Invasións de Erinn”, o documento no que se fala tanto de Breogán como das invasións que dende Galicia, ou quizais tamén, dende outras partes da Peninsula, partiran cara Irlanda. Sabía que del existía unha edicción bilingüe, gaélico-inglesa que, por esta circunstancia, tiña que resultar  o necesariamente instructiva que precisaba. Pois ben,  teño que admitir tamén que nin sequera nas excelentes librarías da O´Connel Street  conseguín dar con ela, aínda que si con xente que a coñecía. Entre eles un irlandés que, precisamente, estaba a mercar obras en gaélico. Un “rara avis”, que diría José María Castroviejo. A cerca desta persoa debo comentar, asímesmo, que nos cruzamos con ela, unhas horas despois, noutro lugar, e que, ao nos recoñecer, cumplimentounos cun cordialísimo saúdo.

      Tampouco conseguimos ver ningún encontro de Fútbol Gaélico. Tan só a saída da xente dun campo, cando remataba un deles.

  O corazón de Dublin na noite, co Liffey en primeiro plano 

     Á caída da tarde procuramos un aloxamento o máis próximo posible a Dun Laoghaire, o lugar dende onde, ao día seguinte, tiñamos que iniciar a viaxe de retorno. E demos con el, se tomei ben os datos, en Shankill, unha pequena cidade xardín e residencial, próxima ao punto de partida.

    Así que o martes día 16 de xullo –agora si, exactamente 81 anos e un mes despois da xeira que se describe no “Ulysses”-, erguémonos con tempo suficiente para estar no peirao de Dun Laoghaire unha hora antes da sinalada para a saída do ferry, cando un algareiro sol asomaba por entre as nubes. Partimos, pois, ás  nove menos cuarto da mañá nunha embarcación totalmente ateigada de xente e moi semellante á que utilizáramos na viaxe de ida.  Nela repetíanse os letreiros indicando a non aceptación da calderilla nin dos billetes irlandeses, cousa comprensible dado que, aínda que fosen exactamente iguais en tamaño, forma, peso e textura aos británicos, tiñan un 15% menos de valor. Afortunadamente as numerosas máquinas electrónicas que había a bordo ignoraban tan míseras cuestións, e deron por boas tales e prohibidas moedas irlandesas. Paulo e Adrián, por conseguinte, puideron pasar uns agradables  momentos gastando nelas toda a nosa provisión metálica sobrante.

     O barco abandoou a verde Erinn a través dos dous longos peiraos do porto para se encamiñar  cara ao sudeste, en dirección ao norte de Gales. Tras de nós foi quedando o casal de Dublín, encostado nas lombas que o arrodean,  e o da zona residencial que cubría a ribeira, dende a capital ata a vila de Bray. Detrás xurdiron elevacións verdes e escuras, cubertas de vexetación. Pouco a pouco o ceo  abreuse cada vez máis e o sol amosouse radiante, mentres os pasaxeiros, dado que tampouco había vento, tirábanse a roupa e deitábanse nos bancos das cubertas.

       Chegamos a sentir  auténtico calor, semellante quizais a aquel que, había máis de mil catrocentos anos, en certa víspera de San Xoán, e de xeito tan tráxico, influira durante a viaxe na que Tristán  conducira a Iseu, dende algo máis ao sur do lugar onde naquel intre nos atopábamos, aos brazos do que ía ser o seu esposo, Marc Cunomoro. Tamén a Torre Museo de James Joyce foi sendo engulida pola distancia, así como os varios campanarios das igrexas de Dun Laoghaire,  especialmente os máis elevados, dúas  afiadas agullas que apuntaban ao ceo coma se de frechas se tratara.

       Mentres admiraba o espectáculo dende a popa, case que sen me decatar, ía tirando xa as miñas conclusións a cerca de canto dera de si aquela visita. A través delas,  e de canto tivéramos tamén ocasión de escoitar, crin entender que Irlanda era un país nin excesivamente quente nin demasiado frío, así coma verde, sumamente verde. Certo que non resultaban en exceso fermosas as súas vilas, nas que, onda barrios axardinados e ben trazados, abondaban os labirintos das zonas máis compactas. Víramos tamén edificios en ruínas e outros abandoados,  así coma certa suciedade. Mais, afortunadamente, xa nada que nos fixese pensar naquel “querido e suxo Dublín”  das saudades de Joyce. A circulación, a non ser precisamente a da capital, resultaba aínda bastante caótica, especialmente pola vixencia dos sinais deixados polos británicos, simples carteis metálicos apendurados de postes. Os letreiros de colores,  con letras modernas, máis recentes, eran, en troques, bastante máis fiables.

      Así pois, ata certo punto, penso que tiña motivos para me sentir satisfeito. Lera varias obras de Joyce, e coñecera persoalmente unha boa parte do que nelas  se mencionaba. Mesmo podía pensar que tal vez me atopaba xa en condicións de penetrar naquelas palabras súas: “Puxen moitos puzzles e enigmas que manterán ocupados por séculos a profesores, discutindo sobre o que pretendín dicir, o único xeito de acadar a inmortalidade”.

      Podería, quizais, considerarme tamén ata ese extremo xustificado. Mais resultábame asímesmo evidente  que advertera  que Irlanda, agora un país independente,  seguía supeditado á Gran Bretaña nun grao bastante máis elevado do que nunca sospeitara: case que todos os ferris, os transportes, ou os vós aéreos, siguen en máns británicas, ata o punto que, de non contar con eles o xoven país estaría pouco menos que incomunicado. E aínda que nel se presume do turismo americano –perto de trinta millóns de estadounidenses gábanse de ter sangue irlandés e consideran á illa pouco menos que a súa auténtica patria-, a impresión que tirei foi a de que os máis numerosos visitantes que a ela acceden son británicos, favorecidos tanto pola proximidade xeográfica como pola tranquilidade e innegable beleza do país.

      En diversos lugares, especialmente en Limerik e, sobre todo en Dublín,  observáramos, ademais de rapazas como aquelas de Valencia das que xa me ocupei, a numerosos españois, estudantes de inglés na illa. Un espectáculo autenticamente lamentable o seu. Camiñaban en bandadas, a berros, case coma entolecidos, remexendo con cobiza en cantos establecementos e tendas entraban, ou desesperándose diante das cabinas telefónicas da Central de Correos. Evidentemente supuñan unha excelente  fonte de divisas para Irlanda, mais mesmo os nosos fillos chegaron a se preguntar se realmente podía  aquela rapazada aprender algo con aquel  proceder.

    Tamén  me pareceu que a economía da illa seguía aínda controlada polo seu  veciño país. A moeda irlandesa chámase igual, e o aspecto tanto dos seus billestes como das súas pezas metálicas, son iguais aos do Reino Unido, aínda que, como xa comentei, non teñan o mesmo valor. Un síntoma claro de inferioridade. Mesmo puidemos comprobar algo que resultaría incomprensible entre nós. Que a música folklórica irlandesa, que vimos nas tendas, estaba toda ela en inglés.

       Mais había cousas dinas tamén de ser loubadas. Así, nos bares e nos “pubs” irlandeses, nos que sempre se escoita un  rumor de conversas, había xa mulleres á frente dalgúns,  outras coma clientas, e mesmo  televisores a falar, ás veces para ninguén. Na cidade existen tertulias, xuntanzas literarias e lugares nos que se cantan baladas tradicionais. En sitios así a multiplicidade do pobo irlandés á forza ten que facer xurdir personaxes e tipos que non se deben diferenciar daqueloutros que Joyce  describiu.      

      Comprobara asímesmo que Irlanda era un país eminentemente rural, atopándose todo el cultivado e ateigado especialmente de ovellas e de vacas negras e brancas. Vimos moi poucas amarelas. Algo do que difiren de nós. Mais non se ven nel casas vellas. A maioría son novas, de tipo chalet, e con xardín, o que nos pareceu unha auténtica amostra de nivel cultural.  E mentres as súas vilas son, en xeral, pequenas e escasamente suxestivas, as súas cidades, resultan todas elas encantadoras, sen edificios excesivamente elevados, nin agobios circulatorios. O nivel de vida irlandés semellounos, nuns casos superior ao noso, e noutras inferior. Ouvir a nenos a pregoar xornais polas rúas, coma nas películas de gansters, non nos  agradadou, o mesmo que as numerosas amostras que observamos que parecían demostrar que ainda seguen a sentir os irlandeses unha case sacrílega devoción polo alcohol, coma por exemplo os bébedos que vimos tirados no chan, ou os que berraban nalgunha esquina.

        Outra importante cuestión na que non puiden menos que pensar, foi a de que, na cidade que acabábamos de abandoar, hai na actualidade, moitísimos menos ingleses, e bastante máis irlandeses, dos que había no tempo de James Joyce. E que conta tamén con novos e extensos barrios periféricos, e novas zonas verdes, algunhas das cales tiveramos a sorte de visitar. Asímesmo, certas rúas de Dublín, e supoño que tamén doutras vilas, mudaran de nome. Tampouco hai agora tranvías, toques de queda, nin fusilamentos, ou tanquetas e soldados británicos a patrullar polas rúas da capital. E no centro neurálxico da mesma, fronte ao Edificio de Correos, xa non se ergue, coma noutrora, a estatua de Nelson, que tanto fería os sentimentos irlandeses. Mais existen, asímesmo, outras cousas que permanecen. Aínda camiña o Liffey mainamente, se ben que neste caso xa sen gaivotas, baixo as súas pontes, dividindo a vila en dúas partes. Segue a haber  coches de cabalos, reparados e voltos a pór en servicio. E o edificio de Correos, o lugar onde fora proclamada a República de Irlanda, como acabo de comentar, restaurado despois dos terribles combates que nel  se deron,  segue a mantense coma o centro da vida dublinesa, ben acompañado polo inmediato Moore Street Market.

    

       Porén abrigaba serias dúbidas acerca de se Joyce, que nos seus anos mozos vivira a problemática dos movementos nacionalistas do país, se ben que  nunca pareceu sentir a máis mínima atracción polo renacemento céltico preconizado polo Premio Nobel  William Butler Yeats (1865-1939), amara realmente a Irlanda, ou tan só se limitara a sentir debezos por Dublin.  So crin intuír un amago de resposta ás mesmas a través dos motivos polos que Stephen Dedalus –James Joyce, ao fin-, lle confesara a Risco a súa pretensión por ter a súa cova en Compostela. El, que pasara a maior parte da vida lonxe do seu chan,  pareceume convencido de que ser enterrado na cidade do Apóstolo, cabeza dun pobo capaz de características semellantes ás do país que o veu nacer, era coma voltar, sen facelo, á Irlanda da súa inconsumible saudade. 

     “¡Cead mile Failte! ¡Slainte!”: ¡Cen mil veces benvido! ¡Saúde!.

O RETORNO

     Pouco antes das doce da mañán, cando a maioría dos viaxeiros pasáramos xa para a proa, principiou a se achegar o extremo do promontorio de Holyhead, un morro un tanto elevado, verdedourado e sen árbores, detrás do cal advertíanse  as terras máis baixas da illa de Anglesey.  Coma media hora máis tarde a nosa embarcación atracou no primeiro, o que nos permitiu comprobar que aquel cativo territorio era, en realidade, case que chan. O sol pegaba con forza nos tellados de color do aceiro  da súa vila,  con casas case que todas iguais, en rúas tamén idénticas.

    Utilizando de novo o coche, e a través dun dique que cruzaba o estreito que   separa Holyhead da inmediata Anglesey, accedimos a esta; un territorio de máis de trinta quilómetros de longo, na súa maioría tamén chan,  cuberto de campos e de bosques. Ao final da mesma chegamos a unha ponte atirantada sobre  basamentos de pedra, de un par de centos de metros de longo,  a “Britannia Bridge”, que nos permitíu pasar xa ao noroeste do País de Gales.  Acabábamos de deixar atrás o lugar no que, aproveitando o devalo do mar, os romanos atacaran aos ordovicios, e masacraran despois aos druídas que  alentaban e dirixían a loita contra os invasores.

    Sobre esta nosa viaxe de volta non vou mencionar  moito máis que o seu itinerario, aínda que  pasamos por lugares de suficiente interese coma para dedicarlle maior atención. Atravesamos, pois, Gales –“Cymru”, ou “Cambria”-, en sentido diagonal, de noroeste a sudeste, algo que non fixéramos en ningunha das nosas anteriores visitas ao país, o que nos permitíu coñecer paisaxes completamente diferentes, aínda que tamén verdes, fermosos, e con numerosos castelos,  inmensas fortalezas, e mesmo algúns cativos  trens a vapor de vía estreita.

         Xa en  Inglaterra, detivémonos  nas ruínas da abadía de Glastombury, - “Cidade, ou fortaleza, de Vidro”-, na Idade Media unha illa no medio dun lago, posteriormente desecado. Queríamos que Paulo e Adrián agabeasen ata o torreón de St. Michael que coroaba  aquel verde outeiro, semellante, xa dende lonxe, a un dedo apuntando ao ceo. Antes da época anglosaxona, o lugar recibira a denominación de Ynis-Witrin, “Illa de Cristal”, e antes aínda, a de Urbs Vitrea, ou “Urbe de Vidro”,  se ben que a que as lendas nos lembran con meirande teima é a de Inis Avallon, “Illa abondosa en mazáns”,  o lugar onde, de acordo co que cara ao ano 1200 escribiu o clérigo e poeta inglés Layamon, a fada Argante curara ao moribundo Artur das terribles feridas recibidas na batalla de Camlann, no ano 537, segundo uns textos, ou no 541, segundo outros. Porén non debo de ocultar que outros consideran que foi a súa parente Morgana, a que o fixo.

  

Adrián, Iña e Paulo,  subindo á Tor.

     Glastombury, pois, póde considerarse coma un lugar excepcional, apreciación que medra aínda máis se  temos en conta cousas nel existentes coma: o Pozo do Cálice, o Zodíaco das trece constelacións, o Holy Thorn –“Santo Espiño”-, extreitamente relacionado tanto coa mitoloxía celta coma co Graal, o seu museo, ademais das case que lendarias potestades que se lle conferian á súa Abadía, nalgúns intres da historia coñecida coma Roma Secunda, a causa do saber que atesouraba. Ela fora o lugar, ademais, no que en 1278, se depositaron os posibles despoxos que de Artur se descubriran uns 90 anos antes a poucos metros de distancia, feito do que se ocupan   varios   documentados  autores  do seu tempo.  Tales restos desaparecerían despois do século XVI, a causa das reformas político-relixiosas que acabaron por causar a disolución do cenobio.

    

Iña, Adrián e Paulo no lugar que ocupou a tumba de mármore de Artur, no interior das ruínas da Abadía. Á súa dereita, a reproducción da Cruz de Chumbo atopada no primitivo enterramento, no ano 1191, da que, entre outros, se ocupa Ralph de Coggeshall  (+ c. 1227), no  Cronicon Anglicanum.    

      Naturalmente, dun lugar coma este non nos podíamos marchar sen máis. Os  catro, pois, cumplimentamos antes  o rito de probar as súas mazáns, -verdes aínda coma o xaro-, que xa considerávamos emparentadas coas que sandaran ao lendario monarca.

       Logo de marchar  uns quilómetros cara ao sur, subimos á lomba, antigamente amurallada, de South Cadbury, un dos posibles Camelot no que puido residir Artur. Dende  ela  viramos xa cara ao leste, para acceder ao sempre excepcional Stonehenge, seguindo despois por Woodhenge, Salisbury, Winchester, -onde se garda unha reproducción da Táboa Redonda-,  e a cidade balneario de Brighton, onde seguimos a ter problemas para comunicar con Vigo, a causa do sistema de cobro revertido vixente tamén na Gran Bretaña. O tempo era agora frío e chovía de cando en vez con intensade. Tampouco deixamos de visitar o escenario da batalla de Hastings.

 

  Na construcción lítica de Stonehenge, en Wiltshire, Inglaterra.

      E chegamos a Dover, nas proximidades dos seus famosos acantilados brancos, e, pouco despois, a Deal, o lugar onde se atopaba o pequeño colexio ao que, para estudar inglés, estabamos a enviar a Paulo dende había varios anos.

       Despois de visitar Canterbury, e deixándoo a el en Deal, tomamos outro  ferry ata Calais, en Francia. Nos días seguintes, o noso percorrido levounos a París, xa con mellor tempo de novo, onde presenciamos o remate do Tour de France, e subimos á Torre Eiffell, despois de discutir cunha empregada da mesma, empeñada en que Adrián, nado o 27 de decembro de 1972, segundo podía comprobar no Libro de Familia que lle amosamos, tiña que ter máis de trece anos, o límite de idade  establecido para acceder ao monumento sen pagar.  Superado o trámite, con tempo caloroso e certas dificultades,  por ir xa escasos de recursos económicos, chegamos ao día seguinte á fronteira, onde puidemos repoñer estes. E, finalmente,  Vigo. O indicador do noso vehículo testemuñaba que efectuáramos o respectable periplo, –viaxe con retorno ao punto de partida-,  de sete mil quilómetros,  a maioría, xusto é que o diga tamén, con Iña coma conductora.

    Adrián diante  da Tour Eiffell.

     A anécdota final déunola  Adrián quen, pacentemente, fora collendo cativos pelouros e laxas nos castelos e lugares polos que pasáramos, ata encher, sen nós o saber, unha saqueta que non sei como era capaz de cargar.

       (Un extracto deste relato foi publicado no número de Xaneiro-Febreiro de 1986,

        da  revista Follas Secas, de Ourense).

  

1985-2016:  ACLARACIÓNS E ENGADIDOS

     A) Aos poucos días do noso retorno, mentres ordeaba as notas que fora tomando,  tratei de aclarar a aparente anomalía que advertíramos mentres ceábamos en Trim. Desta miña procura, resultou que a vila Irlandesa se atopa, aproximadamente, no meridiano 6,8º,  que é o mesmo que, entre nós, pasa por Ribadeo e Cabeza de Manzaneda, mentres que Vigo o está no 8’7 º, e Dublín no 6,16º. Unhas diferencias, coma se pode ver, a penas significativas. Do que tamén veu resultar que, tal coma pensara no momento da nosa visita a aquela, aínda sen levar ningún planisferio conmigo, tanto Galicia coma Irlanda, e mesmo Portugal, e a maior parte tanto de Marrocos coma da Mauritania,  atópanse no mesmo fuso xeográfico. ¿Por qué entón aquela diferencia solar?

      Descubrín axiña as causas. A discrepancia obedecía a unha decisión política tomada durante a II Guerra Mundial, que emparellou a todo o Estado, a non ser as illas Canarias, cos    países do Eixo Berlín-Roma, entón militar e claramente victoriosos naquel terrible coflicto, adiantando o reloxo dúas horas dunha soa vez. Por tal cambio, Fisterra, o noso punto xeográfico máis occidental, pasou a ter dende aquel  momento a mesma hora tanto de Berlin e Roma, como de Varsovia, e mesmo da fronteira oriental de Polonia coa URRS, situada a uns 2700 quilómetros de distancia, en liña recta. Aproximadamente tamén era a que separa Valencia de Xerusalén. 
        A luminosidade solar, en troques, obedecía a causas naturais, xa que, mentres Vigo se atopa a penas a uns quilómetros do paralelo 42º,  Trim está case que no 54º.  Eses doce paralelos de latitude que separan ambas localidades son os culpables, no verán,  da particularidade que advertíramos durante o noso exótico “picnic” de Trim. Pola contra, no período outono-inverno, a situación invírtese,  posto que Irlanda  conta entón con bastantes menos horas de luz que nós. 

       

     B) No intre da nosa visita a Dublín, ignorábamos a existencia dun James Joyce Cultural Centre, instalado nun edificio do ano 1784 en 35 North Great George´s St. Trátase dunha exposición literaria con biografías duns 50 personaxes do “Ulysses”, baseados en dublineses reais, razón esta pola que non o puidemos visitar.

    C) Ignorábamos tamén, un extremo bastante relevante en relación con canto aquí vimos de tratar, aínda que fumos coñecedores da súa existencia algún tempo despois, que o 16 de xuño de 1954, no cincuenta aniversario da mistérica data na que principia a acción do “Ulysses”, varios escritores, entre os que se atopaban Flann O´Brien, Patrick Kavanagh, Tom Joyce, e outros, celebraran por primeira vez o Bloomsday, ou Día de Leopold Bloom, a peregrinaxe que seguía as pegadas dos personaxes da novela. Segundo puiden tirar a través dos illados informes que puiden axuntar, parece ser que nesa ocasión os participantes non chegaron a completar os seus  obxectivos, a causa do exceso nas bebidas que enguliron nos pubs polos que pasaron. O intento, afortunadamente, marcou o seu comezo. E hoxe, sesenta anos despois do mesmo, a celebración,  convertida xa nunha festa turístico-literaria, está cada vez máis  viva e os seus participantes, levando indumentarias eduardianas,  cubren o itinerario portando un exemplar da obra, da que len certas pasaxes. Recoñeceredes, pois, que, a pesares da nosa falta  de información sobre el, e aínda que o fixemos en distinta data, ao noso xeito, tamén nolos catro celebramos o noso especial aínda que un tanto modesto Bloomsday.

      D) En honor á exactitude do que refiro, debo de aclarar que, se ben que  indico que a nosa viaxe parteu de Vigo, a realidade é que a iniciamos en Nigrán, a uns quince quilómetros de distancia, pasando por Vigo e retornando a el.

       E) Asímesmo debo dicir que, uns 4 anos despois da nosa entusiástica expedición, conseguín na Editorial Akal o “Leabhar Ghabhála”, traducido por Ramón Sainero Sánchez. Unha edición que, senón bilingüe, como a que eu pretendía, mantén en gaélico numerosas partes do texto, ofrecendo ademais un pequeño diccionario básico gaélico-español, así coma senllos glosarios de gaélico medieval, e gaélico moderno,  coas súas correspondencias. Con tales armas ficoume claro que Breogán fora Rei de  “Espain”, “Easpain”, “Espáine”, ou “hespain”.  Mais dificil xa, a causa da utilización de tales expresións, pareceume poder confiar na posible fidelidade coa que, no século XII, puido ter sido recollido por escrito o “Leabhar Ghabhála”, para que  de tal xeito chegaran a nós os seus contidos. Coma consecuencia, pois, e a pesar do loubable esforzo efectuado por Sainiero,  cheguei ao convencemento de que terei que  tratar de complementar as súas aportacións procurándome unha edicción irlandesa que me aclare certas dúbidas.

       F) O 7 de novembro do 2011, algo máis dun mes antes de cumprir os 39 ános, morreu Adrián. Deixóunos  mentres durmía. Ata hoxe, o máis dolorosos dos contratempos que afectaron á familia. Catro días despois, na noite do 11-11-11, deitamos as súas cinzas nas augas do Mar de Vigo.

       G) Tamén ao meu pesar, ningún de cantos efectuamos a viaxe que veño de comentar, voltou a Irlanda, se ben que, en certa ocasión cheguei a adquirir un billete con tal finalidade, aínda que, logo, as circunstancias impedíronme levar a termo a empresa. Malia estas cuestións, podo dicir que, por boca de coñecidos, que si a visitaron, entre eles a nosa Sabela, sei que, tal como daquela intuíramos, o país mellorou  ostensiblemente xa, superando parte das chatas que entón advertíramos. Entre os cambios dos que por este medio fun coñecedor, atópanse cousas tan curiosas como as de que en Dublin hai agora, ademais de baldosas sinalando certos lugares relacionados co Bloomsday,  estatuas de bronce tanto de Joyce, como de Molly Malony, a famosa pescantina ambulante, -esta nas proximidades do Trinity College-, se ben que non creo que sexa certo que, como entendeu algún dos que me facilitaron a información, que esa Molly, sobre a  que mesmo existe unha cantiga, poida ser a  muller do mesmo nome, esposa de Leopold Bloom.  

      H) Por último debo de indicar que, no mes de Decembro do 2013, liberado o “Ulysses” dos dereitos de autor, e despois de máis de oito anos de traballo, un equipo de traductores coroou para a Editorial Galaxia a versión á nosa fala do extenso libro de Joyce. Algo que comentei xa no número 186 da revista  “Encrucillada”, en febreiro do 2014.